I
Widźu so we wohenju, hdyž do špihela hladam

Jako wósomlětny njejsym so wójny, kotraž je swoje znamjenja do našeje małeje wjeski słała, bojał. Dźěćatstwo je sylne dosć, sebje z hrajkami a rjanej njewinowatosću před zažnym wobškodźenjom cyłu chwilu škitać. Ja, wójnske dźěćo, sym sej w swojim raju dźěćatstwa spodobać dał, a dokelž su mordarske časy byli, sym z tamnymi samsneje staroby wójnu samu do hrajki ponižił. My smy sej z drjewa flinty paslili a ze zerzawych kachlowych rynow kanony twarili. Na stare wusłužene dźěćace wozyčki montowane je so z nich z hornjeho kónca běły kur walał, dokelž smy na delnim suchu trawu smudźili. Z tajkim mordarskim gratom smy so na wyšinje Hórčanskich skałow z Nowowješćanskimi diwizijemi zetkawali. Dopomnju so, zo su so njepřećelscy susodźa na nas z dlěšimi a sylnišimi kanonami walili, dokelž su roły byli zwutorhana technika wjesneho młyna. A chce so mi připisać, zo je z Nowowješćanskich kanonow zesmudźena muka wjesneho młyna čuć była, tak zo je w hrajkowej wójnje za fryšnymi całtami wonjało. Ale to je najskerje rezultat fantazije, kotrejž we wokomiku tohole pisanja wjele na rjanosći dźěćacych lět zaleži.

Widźu naju z maćerju nawječor w Hórkach po hórce horje hić. Někajka Hórčanka k namaj přistupi. Bjesada so započnje. Mi je ta bachtańca wostudła, zo mać nastajnosći za suknju torham. Pój nětko, pój nětko. Z teje rozmołwy maćerje z wonej Hórčanku na zažnym wječoru sym sej telko spomjatkował, zo stej wobě jimorwałoj, kak hubjene časy su a zo so Hórčanka maćerje praša, kak stary ja sym, a mać rjeknje, zo wósom. My smy potajkim we wójnskim lěće štyriaštyrceći ducy po horje horje w Hórkach stali, a mi je so do pomjatka zaryło, zo sym wósom. A ta Hórčanka rjeknje, zo so wosebje wo dźěći boji, a mać jej přihłosuje, ale ja wo sebje žadyn strach nimam, dokelž jón nihdźe njewidźu a nječuju.

Mać ma karančk w ruce, tajki běły emaljowy z módrymi dypkami a deklčkom. Z nim smy pola Hrjehorjec w delnjej wsy po mloko pobyli. Hrjehorjec mać je moja ćeta, a ta ma dwě kruwje. Kóždy druhi dźeń abo třeći smě sej mać za mnje a bratra, kiž je štyri, karančk z wulkeje mlokoweje kany wotleć. Ja rady přihladuju, hdyž mloko z kany do našeho karančka běži. Druhdy ćeta tež kusk butry nutř padnyć da, kotryž sej mać doma ze łžicu wułóji. Kak je Hrjehorjec ćeta, kiž prawje Hańža Kochowa rěka, tón wirtšoft z kruwomaj a z pjećomi dźowkami – jich nan, ćećiny muž, mój wuj Jan Koch, je něhdźe w Rósynskej we wojakach –, kak je wona to wšo dodźěłała, mje njestara.

Ja bych tež z dalšich podawkow wědźeć móhł, čehodla stej Hórčanka a moja mać jimorwałoj, kajke hubjene časy su.

Hdźež my stejimy, mać, ja a Hórčanka, kotrejež wobličo so wjace před mój nutřkowny špihel stupić njecha, je na napřećiwnym boku dróhi statok, burski dwór poprawom, z prědkownym domskim při puću, z pobóčnej bróžnju a zadnimi chlěwami a kólnjemi. Ale žiwnosć rozeznawa so tež w mojim dźěćacym rozumje wot wšitkich druhich w tym, zo žiwjenje na žiwnosći na wulku chudobu pokazuje. Prědkowne připućne domske so wot wšěch twarjenjow Křižanec dwora najhubjeńše zdawa. Wone je hlinjana, słomjana, zelena budka, dokelž na třěše moch rosće, do puća won z dwěmaj woknomaj, do kotrejuž ze zahrodki bujne malwy steja, abo jedna so snano wo bozankowy kerk? A na třěše sedźi kipry cyhelowy wuheń, z kotrehož so druhdy židźany kur wije. Pobóčne a dźěl zadnich twarjenjow su dawno wot ratarskeho dźěła wopušćene. Jenož srjedźne durčka podołhojteho zadnjeho twarjenja su druhdy wočinjene a dwě kozacej hłowje hladatej do dwora a na puć a mjakotatej na nas dźěći. Druhdy widźimy Křižanec Marju po dworje k swojim kozam čerchać, zlebodźene čłowječe stworjenje, doprědka schilene na pomałych nohach. Na chribjet ma Křižanec Marja přiwjazany wupjerkowy zawk, kiž ju najskerje před wšěmi zymami nutřka a wonka a před wšěmi twjerdosćemi žiwjenja škita. Stara žona so nam cuza zda, z wulkim swětom rozžohnowana, do swojeho štyriróžkateho zarosćeneho małeho swěta wróćo sćehnjena. Dopomina nas na staru wjeru z hrozneje bajki, tohodla na nju jenož wotdaloka hladamy. Njemóžu so dopomnić, zo smy hdy z Křižanec Marju popowědali, žane jeje słowčko njeje so we mni zapisało.

Jónu widźu so z někotrymi hólcami před kozacym chlěwom. Kozy hladatej na nas wothorjeka dele, dokelž stejitej na wysokim hnoju, z kotrymž so k wjerchej zběhatej, kóžde lěto wo kusk wyše. Křižanec Marja wostaja hnój tam, hdźež pod riću a nohami kozow rosće. Kozacej wumjeni stej z hnojowym zběhadłom wotdeleka lěpje docpěć. Za štrychami njetrjeba so hospodarka schileć. Na wyšinje wočow praska mloko do karančka, a Marja čercha wróćo k mochowemu domskemu, wo kotrymž ludźo praja, zo lěto wot lěta do zemje zapaduje, w tej měrje, kaž so kozy na hnoju k wjerchej zběhatej.

Ale za tutej bědu, w kotrejž žane zwučenosće wšědneho dnja wjace njepłaća, chowa so wulka čłowjeskosć w strašnym času. Wo njej so we wsy mjelči. A ja jako wósomlětny ničo wo njej njewěm. Čłowjeskosć móže so we wójnskich časach jako złóstnistwo wukładować, čehoždla je strašne, před wušimi dźěći wo njej rěčeć. Štož pozdźišo, něhdźe pjatnaće lět po wójnje, wo njej zhonju, so runje hišće w njejasnych konturach pokazuje, hižo napoł w kurjawje zabyća. Hdyž je dwór po smjerći Marje hižo dospołnje wopušćeny, hdyž durčka kozaceho chlěwa we wětřiku wo tam zwostaty hnój praskaja, podam so jako Choćebuski wyši šuler na šćežki Křižanec njesłyšanych podawkow a nańdu pola Jenichec, kotřiž we wsy Lubkec rěkaja, snadne, ale wokřewjace žórło.

Lubkec Marja wukramosći hromadku papjerjaneho zawostajenstwa z Křižanec susodstwa, kiž je ze štryčkom do pakćika zwjazała. Jow maš, hdyž so za to zajimuješ. Zo so Křižanec oficialnje Šěrcec mjenuja, je najnjewažniši z mojich šulerskich zapiskow w kwaklatych pismikach na zežołtnjenej papjerje. W Lubkec pakćiku stej listaj, jedyn w čistym módrym pismje někajkeje Elisabeth Hagen: Blasewitz, 24./8.41. Mein liebes armes Mädel, gute Annemarie. Tief erschüttert hat mich heute früh Ihre Nachricht vom Ableben Ihres guten Vaters … Für Sie und Ihre lb. Mutter ist es jetzt doppelt schwer, den widerlichen Anfeindungen standzuhalten … Ich ahnte ja gar nicht, daß es so ernst mit Ihrem Vater war … Wie sehr hätte ich ihm gegönnt, daß er noch die Erhörung Ihres Gesuchs erlebt hätte. Ob es überhaupt noch weiter beantwortet wird? Wer weiß, was ihm erspart blieb …

Tež fotografija w pakćiku je. Na njej je Šěrcec/Křižanec Hana widźeć, něhdźe 20lětna rjana holca z čornymaj wočomaj pod ćmowymi włosami ze srjedźnej hasku. Wot katolskeje drasty stej jenož nabóčnej křidle banta widźeć. Pod čěpcom sedźi slěborny pawk jako broša. Holca, kotraž so hamtsce němsce Annemarie Schierz pisa a kotrejž we wsy serbsce Křižanec Hana abo Hanka praja, hlada na fotografiji ze spokojacej mudrosću do swěta, wo kotrehož čornych kutach, hdźež so hižo na nju nože wótřa, wona hišće ničo njewě, hdyž je fotograf na jeje wobličo objektiw wusměrił. Abo je, hdyž dlěje do woči na fotografiji hladaš, strach wučitać?

Křižanec Hana je Židowka, njemandźelske džěćo w Drježdźanach bydlaceju staršeju. Do papjerjanych swědkow pakćika słuša tež z ruku pisane hamtske pismo, kotrež je Hórčanski wjesnjanosta na někajki Kamjenski abo Drježdźanski hamt pisał: Horka am 3.7.41 … Dem Antrage des Georg Schierz Horka N. 39, bezugnehmend … seiner Adoptivtochter Annemarie … folgend Stellung … Potom so pismiki čorneje tinty we wusmahnjenym prózdnym blaku zhubja, najskerje su zblědnyli pod wukidanej wodu abo pod plěsnju. Spody w prawym róžku na kromje plěsnje sedźi wučitajomny kulowaty kołk z Hitlerskim worjołom a hokatym křižom na wopuši ptačka. Tež podpis je zblědnjeny a nječitajomny.

Kak su dokumenty wo Židowce Hanje do Lubkec rukow přišli, sym so tehdy zabył prašeć. Móže być, zo je po wójnje někajki rjadowar zawostajenstwa Gestapo w Kamjencu na nje storčił a je do Hórkow pósłał, hdźež je je Křižanec Marja, adoptiwna mać Hany, ze sylzojtymaj wočomaj k sebi wzała. A krótko do swojeje smjerće je je susodnym Lubkecom přewostajiła. Wy sće moju dźowku Hanku derje znali …

Hakle nětko, hdyž tute linki pisam a hdyž z kóždym pohladom do papjerjaneho zawostajenstwa wćipnosć za wosudom Křižanec Hany znowa wotuća, sym wusmahnjeny list: Dem Antrage des Georg Schierz Horka N. 39, bezugnehmend … seiner Adoptivtochter Annemarie … na restawraciski institut w Kölnje pósłał, z próstwu, nječitajomne, pod mokriznu zańdźene a schowane pismiki do swětła zwjesc. A čakam na wotmołwu.

Jednoho dnja 1924, štó wě na kajkim a w kotrym měsacu?, přiwjeze židowski překupc Kreidel z Drježdźan – wobchodnik za musku drastu – swoju pjećlětnu dźowku do Hórkow a wostaji ju pola žiwnosćerjow Šěrcec Marje a jeje bratra Jurja. Nichtó njewě, čehodla je to činił, hač su jemu sylzy po licomaj běželi, hdyž je do Drježdźan wotjěł, dokelž je dźowku na přeco w Hórkach wostajił. Nichtó njewě – hdyž je něchtó wědźał, da je wěrnosć z nim abo z njej do rowa wotjěła –, kajke dorěčenja su mjez němskim židowskim nanom a serbskej katolskej žonu a jeje bratrom...